د پانګوالۍ پای: د پانګوال نظام د اجزاوو ترمنځ د متقابل تعامل ماتې او د اقتصادي نړیدا تیوریتکي تحلیل، د پانګوالۍ د بهیر د پریکون تیوري

بشپړه څیړنیزه لیکنه 

 لیکوال: حنان حبیبزی

د یونیکف په پوهنتون کې د دوکتورا څيړونکی 

لنډیز (Abstract):

دا مقاله د پانګوال نظام د نوي حالت په بله وینا د زوال د حالت انتقادي تحلیل وړاندې کوي چې د "پانګوالۍ د بهیر پریکون" پر تیورۍ ولاړه ده. دا تیوري استدلال کوي چې د پانګې، تولید، بازار، کارګر، او دولت ترمنځ همغږي اوس له منځه تلې ده چې یو وخت د پانګوال نظام د ټیکاو بنسټ وو. دغه څو اړخیز تړاو چې یو وخت د اقتصادي باور جوړونکی بلل کېده، اوس مات شوی دی، او دا نظام خپل فلسفي، اقتصادي او ټولنیز مشروعیت له لاسه ورکړی دی. دا مقاله دا تحلیل له شتوو تیوریو، تجربو، او معاصرو تحولاتو سره پرتله کوي، او روښانوي چې دا حالت د بدلون  نه دی  بلکې د "پای" نښه ده.

د کیلي وییونه: پانګوال نظام، پانګوال پریکون، تولید، بازار، پانګه، دولت، اقتصادي سقوط، دولت–بازار تضاد، نظریاتي انتحار

۱. سریزه: د پانګوال نظام دنننی تضاد

"پانګوال نظام له صنعتي انقلاب" (Marx, 1867) راپدېخوا د نړیوال اقتصاد د دودیز جوړښت په توګه معرفي شوی دی. دا نظام د خصوصي ملکیت، د آزاد بازار، او د پانګې د تراکم پر بنسټ فعالیت کوي چېرته چې د دولت ونډه محدوده وي، او تولید، کار، او پانګه باید یو بل ته ارزښت ورپه برخه کړي، په بله وینا یوبل ته ارزښت راوړي. خو معاصر نړیوال اقتصاد دا همغږي له لاسه ورکړې ده. تولید د پانګې له لیکې څخه جلا شوی او بازار د بهرنیو وارداتو تابع ګرځېدلی دی او پانګه نور له فزیکي تولید پرته ارزښت ترلاسه کوي،  دا هغه ژور اقتصادي او فکري پریکون دی چې دا مقاله یې تحلیل کوي.

۲. د پانګوالۍ د بهیر د پریکون تیوري: بنسټ او فورمول

پانګوالۍ د بهیر د پریکون  نظریه یو له نوښتګرو تحلیلونو څخه دی چې ددې لیکنې لیکوال وړاندې کړې ده چې ښيي کله چې د پانګوال نظام بنسټیز عناصر – تولید، کار، بازار، پانګه، دولت – له یو بل سره تعامل له لاسه ورکړي، نظام له دننه تجزیه کېږي. دا تیوري له کلاسیکو مارکسیستي تحلیلونو وروسته رامنځته شوې، خو له هغوی څخه یې توپیر دادی چې دا یوازې د ټولنې د پوړونو یا طبقاتو پر ټکر نه بلکې د اقتصادي جوړښتونو ترمنځ د تعامل پرپریکون تمرکز کوي.

فورمول:

C = سالم پانګوال نظام

P = تولید

L = کارګر

M = بازار

S = پانګه

G = دولت

D = پرېکون (Disjunction)

که D > 0 شي، یانې عناصر یو له بل سره ‌اړیکي له لاسه ورکوي، نو C سقوط کوي.

 "C" څه شی دی؟

"C" د پانګوال نظام څرخیدا د بهیر (functioning system) سمبول دی.

مانا داچې :

C = (P + L + M + S + G) − D

چې پکې:

$$$$

C=(P+L+M+S+G)−D

C = Capitalist System 

داد پانګوال نظم یا سیستم هغه ټولیز جوړښت دی چې پکې پنځه اساسي برخې فعاله، همغږي او یو له بل سره تړلي وي.  

C څنګه تعریفېږي؟ په مقاله کې موږ دا فورمول وړاندې کړی:

P	تولید (Production)
L	کار (Labor)
M	بازار (Market)
S	پانګه (Capital)
G	دولت (Government)
D	بېلتون (Disjunction) – یعنې د تعامل شلېدل

نو کله چې D > 0 شي، نو څه پېښېږي؟
دا مانا لري چې د پورته پنځو برخو ترمنځ تعامل یا اړیکي نور نشته.
مانا داچې تولید له پانګې جلا شوی دی، کارګر ارزښت نلري او نه ونډې ته ارزښت برابرولی شي، بازار یوازې د وارداتو له لارې سمبالیږي، دولت مرسته نکوي.
نو C سقوط کوي، یانې د پانګوال نظام چلیدل نور شوني نه دي – نور دا نظام له منځه ځي.

D > 0 بله مانا داسې هم ویلی شو چې د سیستم نور توکي خپل سري غوره کړي او له یوبل څخه جلا شي نو  Disjunction یا پریکون رامنځته کېږي. دا مساله ددې ټولې تیورۍ بنسټ دی. دغسې چې ده نو D څه دی؟

پریکون، بېلتون، نه همغږي، شلېدنه، یا د تعامل له‌منځه‌تلل، D = پریکون یا تعامل شلېدل، دا ښيي چې د پانګوال نظام پنځه بنسټیزې برخې (تولید، کار، بازار، پانګه، دولت) چې پخوا یو له بل سره نښتي وو، نور همغږي نه دي. 
برخه

C هغه پانګوال نظام دی چې پکې باید تولید، کار، بازار، پانګه او دولت سره همغږي وي.

که D > 0 شي (یعنې بېلتون راشي)، نو دا نظام کار نه کوي — دا سقوط کوي. د 

"D" د Disjunction مخفف دی

په پښتو کې موږ ورته وایو:

د بېلتون نښه
P – تولید	له کورني اقتصاده لرې شوی او بهر ته تللی
L – کار	نور ارزښت نه زېږوي، بې‌قدره شوی دی
M – بازار	وارداتي ګرځېدلی، خپل تولید نلري
S – پانګه	د کار له ونډې پرته ګټه کوي
G – دولت	ملاتړ نه کوي، یوازې څارنه کوي یا خنډ جوړوي، یوازې د مالیاتو په ټولولو بوخت دی.

نو کله چې دا برخې نور سره همکارې، سره تړلې، او په یو بل متکي  نه وي، نو موږ وایو چې اوس حالت 
D > 0 دی یانې پریکون یا شړیدل پېښ شوي دي. نو D د څه نښه ده؟
D هغه شاخص دی چې ښيي: پانګوال نظام له دننه مات شوی، نور تعامل پکې نشته. لکه څنګه چې بدن که زړه ولري، خو رګونه پرې شي، نو ژوند نشي کولای. همدا ډول،  که تولید، کار، پانګه، بازار او دولت سره اړیکي ونلري نو نظام ژوندی نه دی — دلته نو ویلی شو چې  C یانې کپیټالیزم سقوط کوي. D = هغه خرابۍ، بې‌ربطۍ او ټکرونه دي چې د پانګوال نظام دننه د تړاوونو د شلېدو لامل شوي دي. دا یوه مفهومي، فلسفي او تمدني تحلیل دی – نه یوه عددي  یا د ریاضي مساله.

۲.۱.  D > 0 څه معنا لري؟

دا یوه مفهومي (conceptual) او انتقادي تیوري‌محوره تفسیر ده، نه د ریاضي دقیق عدد یا محاسبه.
په دې معادله کې:
C = سالم پانګوال نظام
P = تولید
L = کارګر
M = بازار
S = پانګه
G = دولت
D = پرېکون (Disjunction)
 D > 0 مانا لري چې:
"پریکون یا انقطاع شته، او دا د متقابل تعامل له منځه تلل ښيي."
یعنې که D = 0 وي، نو دا مانا لري چې ټول عناصر (تولید، کار، بازار، پانګه، دولت) یو له بل سره همغږي دي.
خو که D > 0 شي، دا مانا لري چې:
د تعامل نشتوالی موجود دی
سیستم له دننه تضاد لري
او د سقوط لور ته روان دی.
ددې لپاره دا څيړنیزه مقاله ددې تیورۍ پربنسټ دې پایلې ته رسیږي چې موږ د کپیټالیزم د پای د نندارې په حال کې یاستو.  دا د ریاضي "صفر" نه دی، بلکې تیوريتکي نښه ده: D > 0 =  یانې پریکون راغلی او همغږي له منځه تللې ده. دا مانا نلري چې د پرېکون درجه ریاضي د حساب له مخې ده بلکې دا یوه سمبولیکه نمایندګي ده چې د کپیټالیزم د اجزاوو او په وړاندې يې  له روانو تضادونو څخه جوړه شوې ده چې ښيي: "په نظام کې انقطاع موجوده ده – که دا سیاسي وي، اقتصادي، تولیدي، یا فکري."  دا ډول سمبولیک فورمولونه چېرې کارول کېږي؟ په انتقادي تیوریو، اقتصادي فلسفه، یا تحلیل کې ځینې مفاهیم یوازې سمبولیک منطق لري، لکه د بیلګې په توګه دا تیورۍ :
بوردیو د ټولنیزې سرمایې بحث کې
هابرماس د نظام–ژوند،  نړۍ په تضاد کې
مارکس د ارزښت زیادښت "Δ" سره
او اوس ددې مقالې د لیکوال په دې تیوري کې، د پریکون د شدت له لارې (D > 0) 
پوښتنه: له "D > 0" سره د تیورۍ ځانګړتیا څه ده؟

1.  ساده معادله ده، خو ژور تحلیل لري

1.  د هر عنصر د تشریح‌ وړ ده

1.  پریکون‌یې د سقوط یا ماتې دلیل وړاندې کوي

1.  د تطبیق وړ ده پر هر اقتصادي جوړښت (غرب، آسیا، افریقا)

1.  د عدد پر ځای مفهومي شدت څرګندوي

1. D > 0 یو استعاري/مفکوري شرط دی، چې دا ښيي: که د نظام اجزا له یو بل سره اړیکي ونه لري، نو دا یو پریشانه، بې‌ثباته او سقوط ته نږدې نظام دی.

1. دا عددونه نه بلکې یو تیوریتکي نښه ده چې د اقتصادي تعامل یا تړاوو د ماتېدلو استازې ده. 

$$C=(P+L+M+S+G)-D$$

۳.۴: د پانګوال د بهیر د پریکون فورمول تشریح او تحلیلي بېلګې

د پانګوالۍ بهیر د پریکون تیوري په یوه منطقي فورمول ولاړه ده چې پکې د پانګوال نظام پنځه بنسټیز عناصر – تولید، کار، بازار، پانګه او دولت – د متقابل تعامل اساس جوړوي. دا تعامل که مات شي، نو نظام تجزیه کېږي.

$$C=(P+L+M+S+G)-D$$

P = تولید (Production)

تعریف: تولید د توکو یا خدماتو هغه فزیکي یا مانوي رامنځته‌کیدنه ده چې د کارګر، وسایلو، موادو او پانګې په مرسته ترسره کېږي.

د پریکون لامل:

تولید د لوېدیځ له نظام څخه ځکه جلا شوی چې:

• د کار د ځواک بیه یا نرخ لوړ دی (لوړ معاشونه)

• د انرژۍ، اجارې، بیمې، او مالیې قیمت زیات او وخت په وخت لوړیږي، دا لوړې مالیې د توکو په بییې باندې اغیز شیندي او د کار د ځواک د بیې د لوړیدو لامل ګرځي.

• د کارګرانو اتحادیې فشار سره مخ دي

• د چاپېریال سخت قوانین شته دي

• د فابریکو لګښت ډېر او ګټه کمه ده

بیلګه:

د Apple ټول محصولات په چین کې تولیدېږي. شرکتونه په امریکا کې دفترونه لري، خو تولید یې بل چاته سپارلی. دا مانا لري چې پانګوال پانګه لري، خو فزیکي تولید نکوي. یانې امریکايي ډالر په چین کې لګول کېږي چې یو کمونیست صنعتي جوړښت دی په بله وینا بهرنی صنعتي هیواد دی، امریکايي نه دی، د امریکا سیال هیواد دی، د امریکا شرکتونه او سوداګر امریکايي ډالر هلته لګوي چې چینايي توکي امریکايي مارکیټ ته راوړي چې یو کپیټلیسټ مارکیټ دی، ددې مطلب داسې دی لکه یو سړی چې طلايي ځنځير ولري او په دغه ځنيځیر باندې خپله غاړه خپه کړي. په دې توګه امریکا پخپلو ډالرو د بهرنیو تولیداتو یا صنعتي هیوادونو د پلورنې استازولي کوي، او سترګې په لار ناست وي چې بهرني تولیدات ورشي او پخپلو مارکیټونو کې يې وپلوري، دا ښکاره بیلګه ده چې ښيي کپیټالیزم نشته دی او له منځه تللی یا د پای په حالت کې دی. 

L = کارګر (Labour)

تعریف: کارګر د اقتصادي ارزښت تولیدوونکی انساني ځواک دی، چې د وسایلو له لارې د تولید ارزښت زیاتوي.

د پریکون علت:

کارګر د پانګې له بهیر څخه ځکه جلا شوی چې:

• پانګه نور له کار پرته ارزښت تولیدوي (مالیې بازارونه، دیجیتلي شتمني)

• د کارګر د ونډې ارزښت کم شوی

• ځینې شرکتونه یوازې اتوماتیک ماشینونه یا AI کاروي

بیلګه:

Amazon په سلګونه زره کارګران لري، خو د دوی فیصدي ونډه د شرکت د ارزښت په پرتله کمه ده. ډېری کارونه ماشینی شوي دي یا "فزيکي کارګر" یوازې د تولیداتو د انتقال لپاره دي.

M = بازار (Market)

تعریف: بازار هغه فزیکي یا مجازي چاپېریال دی چې توکي او خدمات د تقاضا او عرض پر بنسټ پکې تبادله کېږي.

د پریکون علت:

بازار له تولید او پانګې څخه ځکه جلا شوی:

• د بازار تقاضا د کورني تولید پر ځای د وارداتو له لارې پوره کېږي

• پانګه‌وال یوازې پر مارکیټ احتکار کوي، تولید ته اړتیا نه ویني

• تولید بل چاته سپارل شوی، خو بازار "ملکیتي" پاتې شوی دی

بیلګه:

Walmart د نړۍ تر ټولو ستر پلورنځی دی، خو تر ۹۰٪ پورې تولیدات‌یې چینایي دي. دا بازار د داخلي تولید له مسیر څخه جلا شوی دی.

S = پانګه (Capital)

تعریف: پانګه هغه مالي، فزیکي یا مانوي سرچینه ده چې د تولید لپاره کارېږي.

د پریکون علت:

پانګه نور تولید ته نه ورځي، بلکې:

• د سټاک، سود، پور او کریپټو له لارې ګټه اخلي

• فاینانس سکتور له تولید سره اړیکي نه لري

• پانګه د بازار په لور تللې، نه د فابریکې یا کرنې پر لور

بیلګه:

Meta (فېسبوک) د هیڅ فابریکې مالک نه دی، خو د مجازي شتمنیو له لارې میلیاردونه ارزښت لري.

G = دولت (Government)

تعریف: دولت باید اقتصادي همغږي تنظیم کړي، بازار ته ملاتړ ورکړي، او د تولید د ودې لپاره زمینه برابره کړي.

د پریکون علت:

ددولت اړیکي له اقتصادي نظام سره ځکه پرې شوي دي چې:

• یواځې د مالیو د ټولولو وسیله ګرځېدلی دی

• د کورني تولید پر ځای وارداتو ته ترجع ورکوي

• د پانګوال سکتور د اړتیاوو پروا نه ساتي. 

• د شرکتونو سره مشوره نه کوي، بلکې قوانین پرې تپی

بیلګه:

په امریکا کې د برېښنا، بیمې، مالیاتو او کارګري قوانینو له امله تولیدي سکتور له سقوط سره مخ دی،  دولت له تجارانو سره مرسته نه کوي، بلکې د سختو قوانینو له لارې مالیه لوړه ساتي.

D = پرېکون (Disjunction)

تعریف: دا هغه وضعیت دی چې پورته یاد شوي ټول عناصر له یو بل سره له همغږۍ پرته فعالیت کوي.

تاثیر:

کله چې D > 0 شي، په بله وینا ډي صفر شي، مانا:

• تولید له پانګې سره نه یوځای کېږي

• کارګر د پانګې له مسیر څخه ایستل شوی دی

• بازار له تولید پرته پاتې له مجبورۍ وارداتي شوی دی 

• دولت له بازار سره څو اړخیز یا متقابل نه بلکې متضاد دریځ لري

نتیجه:

C→Collapse

$$C\to Collapse$$

یعنې د سالم پانګوال نظام سقوط رامنځته کېږي ځکه چې  بنسټیز عناصر یا اجزایی یو له بله سره همکاري نه کوي، نه هم یو بل سره اړیکي لري بلکې متضاد جهتونه لري.

دغه مفصله تشریح دا ښيي چې د پانګوال د پریکون تیوري، له تیوریکې فلسفې نه اخوا، عملیاتي، مفهومي، او تحلیلي ژورتیا لري. دا فورمول یواځې یو مساوات نه دی بلکې د معاصر پانګوال نظام د تجزیې هندسه تشریح کوي چې هر عنصر‌یې ځان ځانته سقوط کوي او دا ټول یو ګډ ناورین زېږوي.

۳. د متقابل تعامل ماتېدل – د انقطاع ډولونه

۳.۱. تولید ـ بازار پرېکون

په کلاسیک اقتصاد کې تولید د بازار د غوښتنې پر بنسټ فعالیت کوي، خو نن ورځ دا تعامل مات شوی. لوېدیځ هیوادونه لکه امریکا، فرانسه، او برېتانیا خپل تولید د لوړ لګښت له امله درولی او له چین، بنګله‌دېش او ویتنام او نورو اسیايي هیوادونو څخه وردات کوي. بازارونه شته دي خو د داخلي تولید پرته، له بهر واردات پوره کوي. او دا یو بل لامل دی چې د توکو بییې لوړیږي، ځکه په وارداتي توکو تعرفې لګول پخپل لاس د بییو د لوړولو په مانا دی، دا نه یوازې د اقتصادي انحصار بلکې د خپلواکۍ له لاسه ورکولو مانا لري.

داسې یو بازار چې پخپله تولید نکوي، د بهرنیو تولیداتو تر فشار لاندې راځي. دا حالت د وارداتي تورم، د داخلي سکتور د سقوط، او د پانګوال مشروعیت په نړیواله کچه د کمزوری کوي.

۳.۲. پانګه ـ کار پرېکون (د انقطاع څرنګوالی)

په کلاسیک اقتصادي فکر کې، "پانګه د کار له وسایلو سره یوځای کېږي، او د کارګر د فزیکي یا فکري هڅې له لارې تولید ته ارزښت ورزیاتېږي" (Marx, 1867). خو د معاصر پانګوال نظام یوه ځانګړنه دا ده چې پانګه نور تولید ته اړتیا نه لري، بلکې د فاینانس، سود، سټاک، مشتقو او غیر فزیکي وسایلو له لارې ارزښت تولیدوي، پرته له دې چې کوم کارګر یا فابریکه پکې عملي ونډه ولري.

د ټکنالوژۍ لوی شرکتونه لکه Google، Amazon، Meta، Apple داسې پانګه‌واله امپراتورۍ رامنځته کړي، چې د میلیاردي پانګې ارزښت‌ یې زیاتره د بازار د اټکلونو، احتکار، مجازي محصوالتو، او ډیجیټل انحصار له لارې رامنځته شوی دی. د دغو شرکتونو کارګري ونډه د سلګونو ملياردو د ارزښت په پرتله ناڅیزه ده؛ يانې که یو شرکت یو یا دوه زره کارګران لري، خو د بازار ارزښت یې تر زر میلیارده ډالرو اوړي، نو دا توپیر نه د تولید له بنسټونو سره اړخ لري، نه د مارکس د ارزښت تیوري ته وفادار پاتې کېږي.

دلته پریکون (انقطاع) داسې رامنځته کېږي:

• پانګه د انساني کار له اړتیا پرته جوړیږي؛

• تولیدي ارزښت یوازې له مالي اوزارو راوځي (پور، سود، ونډې)؛

• کارګر له  د اقتصادي ارزښت له تولیدوونکي څخه مصرفوونکي ته ټیټ شوی وي؛

• تولیدي سیستم یو مالوماتي احتکار ته تسلیم شوی دی، نه فزیکي تولید ته.

په دې ډول، پانګه او کار له یو بل نه یوازې بېل دي بلکې د یو بل پر ضد واقع شوي دي، پانګه ګټه غواړي خو بې له انساني کاره. کارګر هڅه کوي ژوندی پاتې شي، خو بې له وسایلو، ملاتړ، یا شتمنۍ. دا هماغه ژور اقتصادي او ټولنیز پریکون دی چې پانګوال نظام د سقوط پر لور بیایي.

۳.۳. دولت ـ بازار پرېکون

دولتونه باید د پانګوال بازار ملاتړ وکړي، خو په معاصر پانګوال نظام کې دولت د بازار پر ضد دریځ غوره کوي. لوړ مالیات، پیچلي مقررات، د کار د قوانینو فشار، چاپېریالي محدودیتونه، او یو پر بل پسې تعرفې بازار له ګټې اخیستنې منع کوي.

دولت د شخصي سکتور لپاره د یو ملاتړ کوونکي بڼه نه لري، بلکې د یوه جمع کوونکي ځواک په توګه رول لوبوي. دا هماغه انقطاع ده چې دولت له بازار سره د همغږۍ پر ځای، تضاد ته ننوځي. 

۴. د تیوریکي توجیهاتو ناکامي – فکري انتحار

د معاصرې اقتصادي تیورۍ له جدي ستونزو څخه یوه داده چې دا نظریې سقوط توجیه کوي، نه حللاره. والرسټین (Wallerstein, 2004) که څه هم د نړیوال سیستم تحلیل کوي خو د چین ظهور ددغه  ماډل له بنسټه ایسته کوي. هاروي (Harvey, 2010) پانګوال نظام ته د جغرافیايي پراخېدو اړتیا یادوي، خو دا پراخوالی د مرکزي قدرت زوال ته لاره هواروي. پیکټي  (Piketty, 2014) یوازې د مالیاتو له لارې د نابرابرۍ د حل وړاندیز کوي چې دا د ټول نظام بحران نه شي مهارولی. 

دا تیوریکي هڅې د واقعیت سره اړخ نه لري، بلکې یو ډول "فکري ځان‌وژنه" ده – تیورۍ د علمي حقیقت پر ځای د پانګوال نظام د تمدید د آلې په توګه کارول کېږي.

۵.  دا بدلون نه، دا پای دی

دا مقاله استدلال کوي چې د پانګوال نظام ستونزې د اصلاح له پړاو ځخه اوښتي چې یو ډول فکري، اقتصادي، او سیاسي تجزیه ده. د پانګوال د پریکون تیوري دا وضاحت کوي چې د تولید، پانګې، بازار، کار او دولت ترمنځ پریکون یا انقطاع د یو نوي اقتصادي سقوط بنسټ ایښی دی. دا حالت نه د سمونه او نه د بدلون نښه ده بلکې د پای نښه ده.

ماخذونه (References)

Harvey, D. (2010). The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism. Oxford University Press.

Wallerstein, I. (2004). World-Systems Analysis: An Introduction. Duke University Press.

Piketty, T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Harvard University Press.

Marx, K. (1867). Das Kapital: Kritik der politischen Ökonomie.