هراړخیز او انتقادي

  پاکستاني پوځ په افغانستان کې د پکتیکا ولایت پر بې‌ګناه خلکو یو مرګونی هوايي برید ترسره کړی چې په پایله کې يې لږ تر لږه ۴۰ ملکیان، په ځانګړې توګه ښځې او ماشومان، وژل شوي دي. د ژغورل شویو کسانو په منځ کې یو ۱۲ کلن ماشوم دی چې خپله ټوله کورنۍ یې له لاسه ورکړې. دا خونړۍ پېښه نه یوازې د افغانانو غوسه راپارولې، بلکې د غچ اخېستلو ویره یې هم زیاته کړې ده، په ځانګړې توګه ددې سیمې د پېچلي او بې‌ثباته وضعیت په پام کې نیولو سره دې پيښې د پاکستاني پوځ خلاف غوسه ډیره کړې ده. د پاکستان د اقتصادي کړکیج په شتون کې دا برید ښایي ددغه هېواد دننه او بهر ډېرې ژورې اغېزې ولري او نازک امنیت لاپسې خراب کړي. یو بشري او سیاسي کړکېچ د پکتیکا د برمل له ولسوالۍ څخه چیرته چې دغه برید شوی دی عیني شاهدان د ویجاړۍ زړه بوږنوونکې صحنې بیانوي. ښځې، ماشومان او بشپړې کورنۍ په هغه سیمه کې له منځه تللې، چېرې چې کورنۍ، قومي او ژبنۍ  اړیکي او فرهنګي تړاوونه د ډیورنډ کرښې دواړو غاړو ته غځېدلي دي. دغه برید، چې ملکیانو ته یې زیان اړولی، نه یوازې د ځایي خلکو بلکې د کابل د د حکومت د سیاسي څېرو له خوا هم له سخت غبرګون سره ...

لیکنه: حنان حبیبزی  د ۱۳۵۸ کال دجدي په  ۶ نېټې چې د۱۹۷۹ کال د دسمبر له ۲۷مې سره برابره وه په افغانستان بانې د پخواني شوروي اتحاد یرغل یو له خورا دردوونکو تاریخي پېښو څخه دی چې نه یوازې په افغانستان بلکې په سیمه کې یې اوږدمهاله اغېزې پرېښودې. د شوروي د یرغل موخې او پایلې: شوروي ځواکونو ادعا درلوده چې د کمونېستي رژیم د ملاتړ لپاره په افغانستان برید وکړ، خو د افغانانو له سخت مقاومت سره مخ شول. د افغانستان غرنۍ جغرافیه د شوروي ځواکونو لپاره په مرګونی میدان بدله شوه. یرغلګرو هڅه وکړه چې په اوږدمهالي ډول د افغانستان داخلي سیاست خپل کنټرول لاندې راولي، خو دا هڅه په اوږده جګړه بدله شوه. د افغان ولس کړاوونه: ددې جګړې په پایله کې شاوخوا دوه میلیونه افغانان ووژل شول، او میلیونونه نور بهرنیو هیوادونو ته کډول شول. دغه کډوال چې هرڅه یې د شورویانو په یرغل کې له لاسه ورکړي وو، له هغو مجاهدینو سره ملګري شول چې د شوروي یرغل پخلاف يې جګړې ته دوام ورکړ. افغانان د یوه نړیوال نیابتي جنګ اصلي قربانیان وو، ځکه چې دې جګړې د امریکا او شوروي د سړې جګړې یوه برخه جوړوله او د دغو دوه غټو هیوادونو د سیالۍ پ...

  د سعودي سفیر  لیکنه: حنان حبیبزی په کابل کې د سعودي د سفارت بیا پرانیسته، د یوه داسې څپرکي په څېر ښکاري چې پکې ګڼ رازونه او فرصتونه نغښتي دي. دا ګام نه یوازې د نړیوالو اړیکو په ډګر کې د نوي پیل زېری ورکوي بلکې د افغانستان پر سیاسي، اقتصادي او کولتوري فضا هم ژوره اغېزه لرلای شي.  سعودي چې د مکې او مدینې په څېر سپېڅلې سیمې لري نو د نړۍ د مسلمانانو زړه ته لاره لري. د دې سفارت بیا پرانیسته د یوې داسې دروازې پرانیستل دي چې له هغې څخه د نړیوالو اړیکو تودې هیلې راټوکیدای شي. یو فرصت؛ د نوي پیل ژمنه دا منظره د افغانستان لپاره دومره مهمه ده لکه سهار چې د لمر وړانګې د غرونو له څوکو څخه راښکاره شي او ددښتو پر پراخوالي خپله تودوخه وغوړوي.   پوښتنه داده چې څنګه ددې سفارت پرانیسته د افغانستان لپاره د اقتصادي پرمختګ دروازې پرانیزي. سعودي چې د تېلو د زېرمو له پلوه بډای دی، کولای شي چې د پانګونې او زیربنایي پروژو لپاره یو لوی فرصت رامنځته کړي. د کابل بازارونه ښایي د سعودي د سوداګرو له خوا د نوې نخشې ترلاسه کړي، او د افغانستان کلي او ښارونه د پرمختګ په لور حرکت وکړي. ځکه سعوديوال د ...

نوی په زړه پورې کتاب هرومرو يې ولولی کتاب: حبیبزی، ح. (۲۰۲۴). د خوځنده نېښانپوهنیز چارچلند (تعامل) دوام: په ډیجیټلي نړۍ کې د مانا جوړونې پوهنه. لینک:   کتاب په امازون کې ترلاسه کړئ په ډیجیټلي عصر کې په مانا باندې د پوهېدو نوې تیوري په ننني ډیجیټلي پېرکې زموږ د اړیکو بڼه په ژوره توګه بدله شوې ده. نښې، سمبولونه، اشارې، او ان ساده ایموجیان نورې ثابتې ماناوې نلري بلکې دا په ریښتیني وخت کې په دوامداره توګه وده کوي او بدلېږي. ددې بدلون لامل هغه دریځونه (پلیټفارمونه) دي چې کارول کېږي، هغه چاپېریالونه چې ورسره مخامخ کېږي، او هغه خلک چې دا نښې درک کوي. دا پیچلتیا ددې اړتیا زېږوي چې د اړیکو ژوره پوهه ترلاسه شي. د همدې لپاره د حنان حبیبزي وروستی کتاب  "د متحرکې یا خوځنده نېښانپوهنیز چارچلند یا تعامل دوام (CDSI)"  د زده کوونکو او ښوونکو لپاره یوه بې‌سارې سرچینه ده. دا کتاب د CDSI چوکاټ معرفي کوي - یوه داسې تیوري چې د کلاسیکي نېښانپوهنیزو موډلونو تش ځایونه ډکوي. پداسې حال کې چې د ساوسور او پیئرس په څېر پخوانیو پوهانو د نښو د پوهېدنې لپاره بنسټ کېښود، د هغوی چو...

له عربي څخه پښتو ته ژباړل شوی متن  لیکوال يې ناڅرګند دی مېرمن:  ګرانه، زه غواړم خپل انځور په فیسبوک کې پورته کړم. او حجاب مې هم وي. خو ستا له اجازې وروسته. ستا نظر څه دی؟ مېړه:  هیڅ امکان نلري! زه به هېڅکله دا ونه منم. مېرمن:  نه!!! ولې نه؟ ته ډېر سخت دریځه یې! او بښنه غواړم، خو ته ډېر محدود فکر لرې! په واټونو کې خلک ما د حجاب سره ویني، او زما انځور چې پورته کوم، هغه هم د حجاب سره دی. خلک به ما په سړک کې یا فیسبوک کې ویني. توپیر یې څه دی؟ مېړه:  زه به درته توپیر واضح کړم، ګرانې. خو لومړی باید زما پوښتنو ته ځواب ورکړې. مېرمن:  سمه ده، حاضره یم، ګرانه. مېړه:  که ته سوپرمارکېټ ته لاړه شې، او د هټۍ څښتن دې هر حرکت وڅاري. ستا احساس به څه وي؟ مېرمن:  بېشکه، ډېره به خوابدې شم، او وایم به چې هغه بې ادبه او بې تربيه دی. مېړه:  ښه. که فرض کړو زه هم درسره یم، او دا هر څه مې ولیدل، خو هېڅ غبرګون مې ونه ښود، هېڅ پروا مې پرې ونکړه؟  مېرمن:  خامخا به حیرانه شم او ډېره به خوابدې شم. مېړه:  که فرض کړو د سوپرمارکېټ څښتن يې سترګې ښکته کړې، ا...

لیکنه: حنان حبیبزی د ۱۳ کلونو جګړې وروسته چې په ترڅ کې یې سلګونه زره انسانان ووژل شول او میلیونونه کډوال شول د سوریې د دیکتاتور بشار اسد ۲۴ کلنه واکمني پای ته ورسېده. د دمشق په کوڅو کې د زرګونو خلکو خوښۍ ددې خبر پخلی وکړ چې مخالفو ځواکونو پلازمېنه او څو نور ستر ښارونه په څو ورځو کې ونیول. راپورونه وايي چې اسد له هېواد څخه په یوه الوتکه کې وتښتېد، د راپورونو له مخې روسیې ته تښتیدلی دی، او په دې سره د هغه د کورنۍ ۵۳ کلنه واکمني پای ته ورسېده. بشار په ۲۰۰۰ کال کې د خپل پلار حافظ اسد، له مړینې وروسته واک ته ورسېد. هغه د سترګو ډاکټر و چې په لندن کې یې زده کړې کولې او هیله نه کېده چې واک ته ورسېږي. د هغه مشر ورور باسل له مړینې وروسته بشار سوریې ته راستون شو او پارلمان د عمر حد له ۴۰ څخه ۳۴ کلونو ته راکم کړ ترڅو هغه ولسمشر شي. د هغه واکمني د سمون لپاره د لږو هیلو سره پیل شوه خو د پلار په څېر یې ډېری اقدامات استبدادي پاتې شول. په ۲۰۱۱ کال کې د بشار اسد په وړاندې د خلکو لومړنی پاڅون د دیموکراسۍ، مدني ازادۍ، او سیاسي زندانیانو د خوشې کولو غوښتنو سره پیل شو. د هغه ځواب یو سخت پوځي و او د پاڅونو...

  لیکنه: حنان حبیبزی د حضرت رُفیده بنت سعد الاسلمیه (رضی الله عنها) په اړه امام بخاري په ادب المفرد کې، په طبقات الکبرا کې ابن حجر عسقلاني او په الإصابة في تمييز الصحابة روایتونه راوړي چې دې به د زخمیانو درملنه کوله او په نننۍ اصطلاح خپل ګرځنده کلنیک يې درلوده چې رفیده د خیمې په نوم یادیده. ددغو روایتونو اصلي متن او سرچینې په لاندې ډول دي: د لومړي روایت ژباړه: کله چې سعد بن معاذ (رضی الله عنه) په خندق جګړه کې ټپي شو، نو رسول الله (صلی الله علیه وسلم) وفرمایل: "هغه د رُفیده په خیمه کې کېږدئ چې په مسجد کې وه، تر څو زه ورته نږدې عیادت وکړم." رُفیده به د زخمیانو او ناروغانو درملنه کوله او د مسلمانانو خدمت يې خپل د ژوند هدف ګڼلی و. د دوم روایت ژباړه: په دې روایت کې راځي چې حضرت سعد بن معاذ (رضی الله عنه) د خندق په جګړه کې ټپي شو. هغه د حضرت رُفیده بنت سعد (رضی الله عنها) خیمې ته انتقال شو چې د زخمیانو درملنه به يې کوله. هغه په مسجد کې یوه خیمه درلوده او د ټپیانو او ناروغانو علاج به يې کاوه. د روایت په پای کې راغلي چې حضرت رسول الله (صلی الله علیه وسلم) به کله کله د سعد د حالت پ...

  د ډیجیټل څارنې او نفوذ تیوري (TDSI) هغه نظري چوکاټ دی چې د حنان حبیبزۍ له خوا جوړ شوی او کیدای شي د معاصرې نړۍ په ځانګړې توګه د ډیجیټل چاپېریال په شرایطو کې د قدرت د بدلونکې دینامیکې یو مهم تحلیل هم وګڼل شي. په دې کار کې، TDSI هغه دوديز تبلیغاتي ماډلونه چې د رسنیو په خبرو کې د اداراتي تنظیم پر تمرکز ولاړ دي، له منځه وړي. TDSI ښيي چې د ډیجیټل پلیټ فارمونو دیموکراتیزېدل د نفوذ د زیاتوالي، نه کموالي، لامل کیږي.  د الګوریتمونو، ډیټا څارنې او مصنوعي استخباراتو په کارولو سره، دا پلیټ فارمونه د یو غیر متمرکز نظام لپاره پلیټ فارم چمتو کوي چې پکې نفوذ نه یوازې د حکومتونو یا لویو شرکتونو په لاس کې وي بلکې د هر خصوصي ادارې یا حتی یو فرد په لاس کې وي.  دا غیر متمرکزیت د طبیعي او دستکاری شوي عامه بحث ترمنځ توپیر کول ستونزمن کوي، په دې توګه د خلکو د محرمیت، آزادي او د معلوماتو د خپل خوښې له مخې فلټر کېدو په حالاتو کې د انتقادي فکر کولو وړتیا ګواښوي. د دې نظریې له مخې، TDSI نه یوازې دولتي او شرکتی قدرت ننګوي بلکې دا هم ښيي چې څنګه ډیجیټل قدرت نفوذ یو ناملموس او شبکه‌یی مفهوم ته بدلوي ...

په افغان کوڅو کې بې شمېره کسان د اقتصادي سختیو، زغم او د ژوندي پاتې کېدو لپاره د کلکې مبارزې له لارې له دې ننګونو سره منګولې نرموي. معلیم چې یو وخت د ودانیزو چارو په یو شرکت کې ښه کار درلود، اوس یو لاس ګاډی چلوي ترڅو د کار لټون وکړي، او یوه مړۍ لاسته راوړي، د ژمي په راتګ سره دده کار ډير سختیږي، وروسته له دې چې يې په افغانستان کې د اقتصادي کړکیچ له امله خپل معاش له لاسه ورکړ، نور يې په ښار کې مزدورۍ ته مخه کړه. دده کیسه د شپږو بچیانو د پلار زمان خان په څير ده، هغه د خپلې کورنۍ د مړولو لپاره موټر مینځي او په دې سخت ژمي کې د خپلو ملګرو په ځینې مرستو ډډه لګوي. عاصم او کوثر په څير ماشومان چې د ښوونځي پرېښودلو ته اړ شول ترڅو موټر ومینځي د ورځې یوازې ۱۰۰ افغانۍ ګټي چې د لوږې مخه یې هم نشي نیولای. ان په ټوله پلازمینه کې دا کیسې بیا بیا تکرارېږي، ځکه چې د کوثر په څېر کورنۍ د پورونو، ناروغیو ، او خوراکي توکو د نشتوالي په وړاندې سخته مبارزه کوي. لکه څنګه چې افغانستان د خپل تر ټولو سخت ژمي سره مخ دی، له ۱۱ میلیونه زیات خلک هغه خواړه نه لري چې د ښه روغتیايی ژوند لپاره ورته اړتیا ده. Helping Orpha...

لیکوال: حنان حبیبزی CDSI یا د نښپوهنې خوځنده څواړخیزه چارچلند دوام تشې یا د مانا نشتوالی د ناکامۍ په توګه نه بلکې د نوښت او پرمختګ لپاره د فرصت په توګه ګڼي: د رښتیا ونډه جاک لکان پخپلو نظریو کې دې مسالې ته اشاره کړې چې سمبولونه په پوره توګه مانا نشي وړاندې کولای، CDSI دا مني چې د توکو ځینې اړخونه له بشپړ سمبولیزم څخه انکار کوي خو دا تشې اړینې دي چې د تفسیر او نوښت لپاره لاره برابروي. له کلیمو ورهاخوا مانا ټکنالوژي او نښې په ګډه د انسان د پوهې تر پولو رسېږي او نوي مفهومونه ددې هڅو په پایله کې منځ ته راځي. ژوره کتنه CDSI ځانګړنه داده چې ابهامونه چې لنډ ګنډ یا محدود دي په نوښتناک توګه په مانا لرونکي څه بدلوي. دا سیستم د اړیکو په نړۍ کې د نوښت، موندونو، پنځونو او پرمختګ لامل ګرځي. دا پوهاوی په ځانګړي ډول د هغو برخو لپاره ګټور دی هلته چې ژبني یا تخنیکي تشې د نوې پوهې یا نظرونو لپاره لارې پرانیزي. د بیلګې په توګه، د نښپوهنې د خوځنده څو اړخیز چارچلند دوام له مخې، لاندینۍ بیلګه وړاندې کېږي چې په عملي ډول ښيي څنګه CDSI د ابهامونو یا لنډو ګنډو (ambiguities) څخه نوې ماناوې پنځوي. د ټولنیزو ر...

  لیکوال: حنان حبیبزی سي ډي ایس ای (Continuum Dynamic Semiotic Interaction) یو فلسفي اډانیز سیستم هم دی چې د نښو، کاروونکو، شرایطو، او ټکنالوژۍ ترمنځ د څو اړخیز چارچلند له لارې د مانا جوړونې لپاره کارول کېږي. دا چوکاټ نه یوازې د نښو د مانا په اړه ژورې څېړنې کوي بلکې د انساني اړیکو د پوهاوي یا مفهوم نوی تعریف هم وړاندې کوي. د سي ډي ایس ای بنسټیز مفاهیم ۱. ارګانیک جوړښت د سي ډي ایس ای د مانا جوړونې بهیر د ژوندیو سیستمونو سره پرتله کوي. د دې نظریې له مخې نښې د ژوند د طبیعي بهیرونو په څېر د کاروونکو، شرایطو، او ټکنالوژۍ له امله بدلېږي. ځاني بدلون: نښې د بهرني اغېز پرته د خپلو داخلي تعاملاتو له لارې بدلون مومي. چاپېریالي تطابق: نښې د چاپېریال د کلتوري او ټولنیزو اړتیاوو سره ځان چمتو کوي. د دوامداره بدلون بهیر: د مانا جوړونې بهیر هیڅکله په یو ځای نه دریږي بلکې په دوامداره توګه بدلېږي. ۲. ددې چارچلند یا تعامل د اخلاقو څېړنه سي ډي ایس ای په دې ټینګار کوي چې د نښو مانا یوازې تخنیکي نه ده، بلکې اخلاقي اړخونه هم لري. دا نظریه دا پوښتنه مطرح کوي چې ایا د ټکنالوژۍ له لارې وړاندې شوې مانا د ح...

الله په نوم چې ډېر مهربانه او ډېر رحم کوونکی دی لیکنه: حنان حبیبزی  مایک تایسن چې د باکسینګ د نړۍ یو نوموتی شخصیت دی د خپل وخت ستر اتل و، له یوتیوبر سره د یوې ځانګړې سیالۍ لپاره رینګ ته ستون شو. دا سیالي ظاهرا د تفریح او شهرت لپاره جوړه شوې وه، د خلکو پام يې ځانته واړاوه، خو په همدې وخت کې یې د سپورټ په اصل او ارزښتونو شکونه هم پیدا کړل. د سیالۍ لپاره ټاکل شوي انعامونه چې بایلونکي ته یې څلوېښت میلیونه ډالر او ګټونکي ته شل میلیونه ډالر په پام کې نیولي وو، ددې څرګندونه وکړه چې دا یوازې یوه سوداګریزه هڅه وه، نه د سپورټي مهارتونو ریښتینې سیالي. د دې سیالۍ بنسټیز هدف یوازې د اقتصادي ګټو ترلاسه کول او د دواړو ګډونوالو شهرت زیاتول ښکاريدل چې په ځانګړي ډول یوټیویر ته یو ډول د نوم نښان بازارموندنه ګڼل کېږي. مایک تایسن چې ښایي له اقتصادي ستونزو سره لاس او ګزیوان وي، ددې سیالۍ له لارې د خپل ژوند په بیا جوړولو تمرکز کړی وو، په داسې حال کې چې د یوتیوبر لپاره داد شهرت او بازار موندنې یوه لویه وسیله وه. ددې سربیره ښايي مایک ټایسن یو کتاب هم ولیکه، یا له ټي وي چینلونو څخه میلیونو نور ډالر ترلاسه ک...

څیړنه او لیکنه: حنان حبیبزی CDSI  څه دی؟ د خوځنده نېښانپوهنې د چارچلند یا د تعامل دوام (CDSI) د نښو او سمبولونو په اړه یوه نوې او پرمختللې تیوري یا تیوریتکل اډانه ده چې حنان حبیبزي جوړه کړې ده. دا تیوري په دې تمرکز کوي چې څنګه مانا د نښو، د کاروونکو، شرایطو، او ټکنالوژۍ د متقابل او ګډ تعامل په پایله کې په ریښتیني وخت کې یانې په دوامداره توګه بدلېږي. CDSI د دودیزو نېښانپوهنیزو نظریو برعکس، مانا د یو ثابت مفهوم په توګه نه ګڼي بلکې د یو بدلیدونکي بهیر په توګه یې تشریح کوي. پخوانیو پوهانو لکه ساسور او پیئرس په دې اند وو چې د نښو مانا بدلیدونکې نه ده، خو سي ډي ایس ای ښيي چې د پاسته یا ډیجټلي پنځون په راتګ سره د نښو مانا هره شیبه او په دوامداره توګه بدلیږي.  د CDSI بنسټیز مفاهیم CDSI دا روښانه کوي چې مانا د څلورو مهمو لاملونو یا عناصرو په څلور اړخیز چارچلند یا تعامل سره رامنځته کېږي: نښې (Signs): هغه سمبولونه، کلیمې، یا خوځيدنې (اشارې) یا حرکتونه چې د اړیکو جوړول پیلوي یا د اړیکو جوړول کوي. کاروونکي (Users): هغه کسان یا مخاطبین چې نښې تفسیروي او د خپلې تجربې او کولتوري چاپېریال پ...